8. SINIF FEN BİLİMLERİ LGS HAZIRLIK DERS NOTLARI
1.ÜNİTE
MEVSİMLER ve İKLİMDünyanın ekendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda gece ve gündüz meydana gelir. Günlük sıcaklık farkları da Dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucu meydana gelir. Dünya bir küre biçimindedir ve ekseni eğiktir. Bu nedenle güneşten gelen paralel ışınlar kimi alanlara dik açıyla kimi alanlara ise daha dar ( küçük ) açılarla düşer. Kuzey ve güney yarım kürede dünyanın güneş ışınlarını dik alabileceği en uzak noktalara Dönence adı verilir. Kuzey yarım kürede Yengeç Dönencesi, güney yarım kürede Oğlak Dönencesi olarak adlandırılırlar.
Mevsimlerin oluşması;
1) Dünyanın Güneş etrafında dönmesi
2) Dünyanın dönme ekseninin eğik olması sonucunda gerçekleşir
Dünya güneş çevresindeki yörüngesinde dolanırken, dönme ekseninin 23 derece eğik olması nedeniyle güneş ışınlarını dik alan bölge yavaş yavaş değişir. Oluşan bu sıcaklık değişimleri, mevsimleri meydana getirir. Güneş ışınları geliş açıları nedeniyle ne kadar fazla alana yayılırsa, o kadar fazla alanı ısıtmaları daha zor olacağı için, sadece aydınlık olmasına karşın hava soğuk olacaktır. Yani sonbahar veya kış mevsimleri yaşanacaktır.
Dünya’nın güneşe olan uzaklığının değişmesinin mevsimlerin oluşumu üzerine hiçbir etkisi yoktur. Dünyanın Güneşe en yakın olduğu tarih 3 Ocaktır, fakat bu tarihte kuzey yarım kürede kış mevsimi yaşanır. Dünyanın güneşe en uzak olduğu tarih 4 Temmuzdur fakat bu tarihte kuzey yarım kürede yaz mevsimi yaşanır.
Ekvatora yakın bölgelerde mevsimler arası sıcaklık farkları çok azdır. Bu bölgelere güneş ışınları hemen hemen bütün yıl neredeyse dik düşer. ( 90 derece açıya yakın)
Güneş ışının dik geldiği bölgelerde nesnelerin gölgesi oluşmaz ya da çok kısa gölgeler oluşur. Işınların eğik geldiği bölgelerde nesnelerin gölgeleri uzun olur.
Güneş ışınları kutuplara ( güney ve kuzey kutupları) daha dar bir açı ile düşer. Isı geniş bir alana yayılır. Bu yüzden kutup bölgeleri en soğuk bölgelerdir.
Gün Dönümü Tarihleri ( Yaz ve Kış Mevsim Başlangıcı )
21 Aralık
Ø Kuzey yarım kürede kış, güney yarım kürede yaz başlangıcıdır.
Ø Kuzey yarım kürede en uzun gece, güney yarım kürede en uzun gün yaşanır.
Ø Bu tarihte öğle saatinde güneş ışınları oğlak dönencesine ( C noktası ) dik açıyla düşer ve nesnelerin gölge boyu sıfır olur.
Ø Bu tarihten sonra kuzey yarım kürede gündüzler uzamaya, geceler kısalmaya, güney yarım kürede ise gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar.
Ø Güney yarım küreye düşen ısı enerjisi daha fazladır. Kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi kısalır, gece süresi uzar.
21 Haziran
Ø Kuzey yarım kürede yaz, güney yarım kürede kış başlangıcıdır.
Ø Kuzey yarım kürede en uzun gündüz, güney yarım kürede en uzun gece yaşanır.
Ø Bu tarihte öğle saatinde güneş ışınları yengeç dönencesine ( A noktası ) dik açıyla düşer ve nesnelerin gölge boyu sıfır olur.
Ø Bu tarihten sonra kuzey yarım kürede geceler uzamaya, gündüzler kısalmaya, güney yarım kürede ise gecelerler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar.
Ø Kuzey yarım küreye düşen ısı enerjisi daha fazladır. Kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır.
Ekinoks Tarihleri ( İlkbahar ve Sonbahar Başlangıcı )
21 Mart
Ø Kuzey yarı kürede ilkbaharın başlangıcı. Güney yarı kürede son baharın başlangıcı.
Ø Dünyanın her yerinde gece ve gündüz süresi eşit olur. ( 12 saat gündüz, 12 saat gece )
Ø Eksen eğikliği etkisi ortadan kalkar.
Ø Aynı boylamdaki yerlerde güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar.
Ø Kuzey ve güney yarım küreye düşen ısı enerjisi eşittir.
Ø Güneş ışınları ekvator üzerine dik olarak düşer. Ekinoks tarihleri dışında yılın başka hiç bir zamanında Güneş ışınları Ekvator üzerine dik düşmez. 90 dereceye yakın bir açı ile düşer.
23 Eylül
Ø Kuzey yarım kürede sonbaharın başlangıcı. Güney yarım kürede İlkbaharın başlangıcı.
Ø Dünyanın her yerinde gece ve gündüz süresi eşit olur. ( 12 saat gündüz, 12 saat gece )
Ø Eksen eğikliği etkisi ortadan kalkar.
Ø Aynı boylamdaki yerlerde güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar.
Ø Kuzey ve güney yarım küreye düşen ısı enerjisi eşittir.
Ø Güneş ışınları ekvator üzerine dik olarak düşer. Ekinoks tarihleri dışında yılın başka hiç bir zamanında Güneş ışınları Ekvator üzerine dik düşmez. 90 dereceye yakın bir açı ile düşer.
Güney Yarım Küredeki
Aylar
Kuzey Yarım Küredeki
Mevsimler
Mevsimler
Sonbahar
Mart, Nisan, Mayıs
İlkbahar
Kış
Haziran, Temmuz, Ağustos
Yaz
İlkbahar
Eylül, Ekim, Kasım
Sonbahar
Yaz
Aralık, Ocak, Şubat
Kış
Dünyanın dönme ekseni 23 derece 27 dakika eğik olmasaydı:
· Güneş ışınları ekvatora daima dik açıyla gelirdi ve bu durum hiçbir zaman değişmezdi.
· Mevsimler ortadan kalkardı.
· Yıllık sıcaklık farkları meydana gelmezdi
· Daima gece ve gündüz eşitliği yaşanırdı.
· Herhangi bir noktada, güneşin doğuş ve batış saati değişmezdi.
· Güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı yıl boyunca değişmezdi.
· Dönenceler, kutup daireleri ve matematik iklim kuşakları oluşmazdı.
· Kutuplarda alaca karanlık yaşanırdı.
· Bitki ve hayvan türleri azalırdı.
Birim Yüzeye ( Alan ) Düşen Enerji
Birim yüzey arttıkça birim yüzeye düşen enerji miktarı azalır. Kış mevsiminde güneş ışınları eğik açıyla geldikleri için yeryüzünde fazlaca bir alan düşmektedir. Bu nedenle, yani düştükleri birim yüzey fazla olduğu için, güneş ışınları düştükleri yerleri sadece aydınlatmaktadırlar. Yeterince ısı enerjisi sağlayamadıkları için bu bölgeler soğuk alanlar olarak kalmaktadır. Kış mevsiminde birim yüzeye düşen enerji azalırken, yazın birim yüzeye düşen enerji miktarı artmaktadır. Alanın büyüklüğü ile alana düşen enerji miktarı birbirleri ile ters orantılıdır.
Ekvator Bölgesi
Yıl boyunca güneş ışınları dik açıya yakın bir şekilde geldikleri için, birim yüzeye düşen enerji miktarı her zaman çok yüksektir. Sürekli sıcaktır ve hiç bir zaman kış görülmez. Yıl boyunca gece ve gündüz eşitliği vardır. 12 saat gündüz, 12 saat gece gözlenir. Yılda iki kez güneş ışınları 90 derece açı ile düşer.( 21 Mart, 23 Eylül )
Kutup Bölgesi
Yıl boyunca güneş ışınları eğik açıyla düştükleri için, birim yüzeye düşen enerji miktarı her zaman düşük olur. ( Kutuplara doğru gidildikçe, güneş ışınlarının gelme açıları küçülür )
Kış Mevsimi
Kış mevsimi boyunca, güneş ışınlarının eğik açıyla gelmesi nedeniyle, birim yüzeye düşen enerji miktarı yaz mevsimine oranla daha az olur. Gündüz süreleri kısa, gece süreleri uzun olur.
Yaz Mevsimi
Yaz mevsimi süresince, güneş ışınları kış mevsimine oranla daha dik açılarda geldiği için, birim yüzeye düşen enerji miktarı, kış mevsimine göre daha fazla olur. Gündüz süreleri uzun, gece süreleri kısa olur.
Gölge Boylarının Değişimi
Cisimlerin gölge boyları;
Ø Dünyanın eksen eğikliğine
Ø Dünyanın günlük hareketine
Ø Dünyanın yıllık hareketine
Ø Dünya üzerinde bulunulan yere göre değişir.
Kuzey yarım küre için gölge boyu grafiği:
HAVA OLAYLARI
Hava koşulları, Dünya’nın güneş ışınlarını alma durumuna ve hava küreyi oluşturan maddelere bağlıdır. Hava; azot, oksijen, karbondioksit, su buharı ve diğer gazlardan oluşur. Hava olaylarının gerçekleşmesi için su buharının ( NEM ) mutlaka olması gerekir.
Yatay yönlü yer değiştiren hava hareketlerine rüzgar adı verilir. Rüzgarların oluşumunun temel sebebi basınç farkıdır. Hava daima basıncın yüksek olduğu yerden, basıncın alçak olduğu yere doğru hareket eder. Yüksek basınçtan, alçak basınca doğru hareket eden hava rüzgarları oluşturur. Esme kuvvetine bağlı olarak, şeytan kulesi, hortum, kasırga gibi isimler alabilir. Rüzgarların şiddetleri Beaufort ölçeği ile tanımlanır.
Yukarıdaki şekilde; A bölgesinde yüksek basınç, B bölgesinde alçak basınç vardır.
Atmosferde bulunan gazlar, ağırlıklarından dolayı yeryüzünde basınç oluşmasına neden olurlar. Bu basınç bölgelere göre farklılıklar gösterir. Bunun nedeni, bu bölgelerdeki havanın günlük veya mevsimlik olarak farklı ölçülerde ısınmasıdır.
Alçak Basınç : Isı alarak sıcaklığı artan havanın yoğunluğu azalır ve yükselir. Bu durumda yeryüzüne yaptığı basınç da azalır ve alçak basınç alanı oluşur. Alçak basınç sıcak hava içerir.
Yüksek Basınç : Isı vererek sıcaklığı azalan havanın yoğunluğu artar. Bu durumda ise havanın yeryüzüne yaptığı basınç artar ve yüksek basınç alanı oluşur. Yüksek basınç soğuk hava içerir.
Bulut oluşumu ve hava olayları ; alçak basınç alanlarında görülür.
Anemometre: Rüzgarın hızını, kuvvetini hatta yönünü ölçmek için kullanılan aletlere denir.
Nem : Atmosferin içerdiği su buharına nem denir.
Higrometre: Havanın nemini ölçen araçlara denir.
Yağmur: Atmosferdeki su buharının yoğunlaşması sonucu oluşan yağışın, sıvı şekilde yer yüzüne düşmesi.
Kar: Atmosferdeki su buharının, buz kristalleri şeklinde yoğunlaşması sonucu oluşan yağış şekli.
Dolu: Yükselen hava içerisindeki su buharı, aşırı soğuma nedeniyle aniden yoğunlaşır ve donar.
Çiy: Yeryüzüne yakın su buharının nesneler üzerinde yoğunlaşması sonucu su damlacıklarının oluşması.
Kırağı: Yeryüzüne yakın su buharının sıcaklık donma noktasının altına düştüğünde sıvı hale geçmeden direkt buz kristallerine dönüşmesi olayı.
Sis: Atmosferin yeryüzüne değen bölümünde meydana gelen yoğunlaşama tipine sis denir.
Meteoroloji: Hava olaylarını ve değişimlerini inceleyen, hava tahminleri yapan bilim dalıdır. ( Asla kesinlik içermez )
Meteorolog: Meteoroloji uzmanlarına meteorolog denir. Meteorologlar hava tahmini yapmanın yanı sıra, hava olaylarının Dünya üzerindeki yaşamı nasıl etkilediğini de açıklamaya çalışırlar. Örneğin; denizciler, pilotlar, çiftçiler, balıkçılar açısından bu bilgiler çok önemlidir
İklim: Dünyanın herhangi bir bölgesinde uzun yıllar boyunca gözlemlenen tüm hava olaylarının ortalama veri sonuçlarıdır. ( Kesinlik içerir.)Bir bölgedeki iklimi tanımlamak için en az 30-35 yıllık hava olaylarının gözlenmesi gerekir.
Klimatoloji: İklim bilimi
Klimatolog: İklim bilimi ile uğrasan insan.
Karadeniz İklimi: Her mevsim yağışlı, yaz ve kış ayları arasında sıcaklık farklarının az olduğu iklim türü. Doğal bitki örtüsü ormanlardır.
Karasal İklim: Kışları soğuk ve kar yağışlı, yazları ise kurak iklim türü. Doğal bit ki örtüsü bozkırlar. Kış ve yaz ayları arasında sıcaklık farkı fazladır.
Akdeniz İklimi: Kışları yağışlı ve ılık, yazları sıcak ve kuraktır. Doğal bitki örtüsü makilerdir.
Sera Etkisi : Atmosferde birikerek Güneş ışınlarının yeryüzünden uzaya yayılmasını engelleyen gazlara sera gazları denir. Bu gazlar dünya sıcaklığının artmasına sebep olmaktadırlar. Sera gazlarının yapmış olduğu bu etkiye sera etkisi denir. Metan ve Karbondioksit en önemli sera gazlarıdır. İnsan karbondioksit artışının en önemli nedenidir. Fosil yakıt tüketimi, ormanlık alanların yok edilmesi, nüfus artışına paralel artan enerji ihtiyacı sera gazlarını artıran başlıca nedenlerdir.
Küresel İklim Değişikliği: Dünya genelinde yaşanan küresel ısınmanın beraberinde getireceği iklim değişiklikleri küresel iklim değişikliği olarak adlandırılır. Küresel ısınmadan dolayı buzullar erimekte, deniz seviyesi yükselmektedir. Selleri kasırgalar gibi afetler artmaktadır. Bu değişiklikleri durdurmak için yapılabilecek en önemli hareket, yenilenebilir enerji kaynaklarını geliştirip kullanmaktır. Ayrıca ormanlar korunmalı, yeşil alan miktarı artırılmalıdır.